Maak informeel het nieuwe normaal

Elk land heeft een informele economie. Het is een misvatting dat informaliteit verdwijnt met economische ontwikkeling. Een gemeenschappelijk element is dat de informele sector een tegenhanger is van de formele sector, omdat ze onmiskenbaar met elkaar verbonden zijn: de omvang en reikwijdte van de informele economie kunnen erop wijzen dat de dienstverlening van de staat aan bedrijven tekortschiet of te complex is, of dat er andere problemen zijn die mensen verhinderen werk te vinden in de formele economie (1).

Het aandeel van informele werkgelegenheid varieert van land tot land en wordt geschat op 86% in Afrika bezuiden de Sahara (2). Terwijl velen informeel werken uit noodzaak, doen anderen dat uit vrije keuze, om praktische en strategische redenen, zoals het vermijden van bureaucratie en belastingen (1).

Wat is een 'informele economie' eigenlijk?

Ondanks haar omvang en betekenis wordt de informele economie vaak gestigmatiseerd als achtergesteld of uitbuitend. Wetenschappers hebben lang gedebatteerd over de definitie ervan, maar zijn het er in het algemeen over eens dat het gaat om werkgelegenheid zonder formele contracten of sociale bescherming, variërend van zelfstandig ondernemerschap in kleine, niet-geregistreerde bedrijven tot loonarbeid in onbeschermde banen. In Afrika opereren ondernemingen vaak tegelijkertijd in een formele en informele sfeer. De term "informeel" moet dus voorzichtig worden gebruikt om simplisme te vermijden.

Wat onderscheidt informele actoren in voedselsystemen van hun formele tegenhangers? In de eerste plaats is dat het gebrek aan formele registratie en toegang tot door de staat geleverde diensten. Toch vertonen informele economieën een hoge mate van zelfbestuur, organisatie en interne structuur. De regulering komt vaak van niet-overheidsactoren: ondernemers, gemeenschapsleiders en verenigingen. Dit resulteert in wat bekend staat als hybride bestuur, waarbij de staat de regulerende invloed deelt met informele instellingen. Binnen deze systemen ondersteunen actoren elkaar met diensten zoals financiering, infrastructuur, markttoegang en zelfs sociale bescherming.

Waarom 'formalisering' heeft gefaald

Deze kloof tussen formele beleidskaders en de informele realiteit helpt verklaren waarom conventionele economische benaderingen zo vaak tekortschieten. Ook pogingen om formalisering af te dwingen zijn grotendeels mislukt. In plaats daarvan moeten we, om de prestaties van het voedselsysteem te verbeteren, werken met en voor de informele economie.

Regeringen en ontwikkelingspartners moeten erkennen dat informele economische activiteiten van vitaal belang zijn voor toegang tot voedsel en levensonderhoud, vooral voor bevolkingsgroepen met een laag inkomen, omdat ze betaalbaar voedsel leveren. Maar ook voor werkgelegenheid in situaties waarin formele werkgelegenheid niet beschikbaar is. Helaas hebben veel ambtenaren nog steeds een bevooroordeelde kijk op informele actoren. Beleid moet gebaseerd zijn op feiten, niet op achterhaalde percepties, en moet erop gericht zijn informele structuren te versterken in plaats van te vervangen.

Goed functionerende infrastructuur, energie, wegen en digitale connectiviteit kunnen de efficiëntie van alle actoren in het voedselsysteem verbeteren. ICT-instrumenten zoals mobiele telefoons hebben een betere prijsbepaling mogelijk gemaakt en voedselverspilling tegengegaan door snellere informatiestromen. Mobiel geld heeft ook de financiële inclusie voor informele bedrijven vergroot. Gericht beleid kan digitale kloven overbruggen en de veerkracht van informele voedselketens ondersteunen. Digitale hulpmiddelen kunnen bijvoorbeeld aanzetten tot betere praktijken op het gebied van hygiëne of afvalvermindering.

Behandel informeel als het nieuwe normaal

Naast overheidsbeleid kunnen ook andere belanghebbenden invloed uitoefenen op informele actoren. Consumentengroepen kunnen pleiten voor gezonder voedsel; supermarkten kunnen aandringen op minder voedselverspilling. Deze druk kan leiden tot nieuwe kwaliteitsnormen en verpakkingseisen. Informele actoren kunnen aan deze verwachtingen voldoen als ze de beschikking krijgen over kennis, krediet of andere ondersteuning. Er is echter nog veel onbekend over hoe externe prikkels effectief kunnen worden afgestemd op de motivaties van informele actoren; een onderwerp dat verder onderzoek vereist.

Duidelijk is dat we formalisering niet moeten afdwingen. Informele actoren zullen formaliseren wanneer de voordelen opwegen tegen de kosten - wanneer belastinginkomsten infrastructuur financieren die hen ten goede komt en wanneer hun stem wordt meegenomen in de beleidsvorming. Tot die tijd kunnen informele actoren een zinvolle bijdrage leveren aan de doelstellingen van het voedselsysteem. Als we het informele als het nieuwe normaal beschouwen en het naast de formele economie laten bestaan, kunnen we een groter potentieel voor de ontwikkeling van voedselsystemen ontsluiten.

Praktijkvoorbeelden uit het veld

In Ghana houden "marktkoninginnen" toezicht op de traditionele markten en beschermen en promoten ze deze. Deze invloedrijke vrouwelijke handelaren organiseren spaartegoeden, bieden informele verzekeringen en kredieten aan en fungeren als vangnet voor collega-handelaren. Ze spelen een cruciale rol bij het handhaven van de orde en het garanderen van toegang tot voedsel.

In Noord-Oeganda biedt de bulkhandel in zonnebloemen een ander model. Formele contracten bestaan naast informele overeenkomsten tussen handelaren en boeren. Deze afspraken zijn gebaseerd op vertrouwen en lokale gebruiken en regelen de levering, prijzen en inputs zoals zaden. Deze mix van formeel en informeel versterkt de lokale economieën.

In Tanzania lopen kleinschalige vrouwelijke handelaars vaak inkomsten mis door onverkochte, bederfelijke goederen. Omdat ze zich geen koelapparatuur kunnen veroorloven, lijden ze dagelijks verlies. Door een lokale bank in te schakelen zou een kredietregeling geregistreerde wederverkopers in staat stellen om te investeren in koelers, waarbij handelaren een beheersbaar afbetalingsschema wordt geboden. Deze interventie vermindert verspilling, verhoogt het inkomen en bouwt een veerkrachtigere waardeketen op.

In Benin zijn straatverkopers essentieel voor de toegang tot voedsel in de stad, maar hun aanbod heeft vaak een gebrek aan voedingswaarde. Een lokale maatschappelijke groep werkte samen met honderden van deze verkopers om spinazie - een zeer voedzaam gewas - in hun menu op te nemen. Het resultaat: bijna een half miljoen mensen kregen toegang tot gezondere maaltijden en het bewustzijn over voeding nam aanzienlijk toe.

Het echte werk van mensen voeden

De informele economie is geen probleem dat opgelost moet worden, maar een systeem dat begrepen, ondersteund en geïntegreerd moet worden. Ze is divers, dynamisch en van centraal belang voor de voedselzekerheid en het levensonderhoud in heel Afrika. In plaats van aan te dringen op formalisering, moeten we ons richten op het creëren van omstandigheden waarin informele actoren kunnen gedijen - en hen in staat stellen om op hun eigen voorwaarden te formaliseren. Door van het informele het nieuwe normaal te maken, leg je de lat niet lager, maar erken je dat het echte werk om mensen te voeden al plaatsvindt. Juist in de informele economie is een groot ontwikkelingspotentieel nog niet ontdekt. Om dit potentieel aan te boren, moeten we onze conventionele aanpak aanpassen aan de realiteit van de informele economie, en niet andersom.

Referenties

1. Termeer, E., van Berkum, S., Dijkxhoorn, Y., & de Steenhuijsen Piters, B. (2022). Unpacking the informal midstream: how the informal economy can and should contribute to enhanced food system outcomes. (Policy paper / Wageningen Economic Research; No. 2022-106). Wageningen Economic Research.
2. ILO. (2018). Women and men in the informal economy: a statistical picture (third edition) / International Labour Office – Geneva: ILO